Niedawno poznaliśmy kilka ważnych założeń do budżetu państwa, minęła pierwsza fala komentarzy „na gorąco”. Warto teraz zrobić „dwa kroki w tył”, spojrzeć na finanse naszego państwa z szerszej perspektywy, z perspektywy najważniejszych zjawisk, trendów – i zagrożeń.
Rozbicie termometru nie zbija gorączki
– Wiele lat temu, ówczesny Prezydent Polski powiedział żartobliwie, że „jak masz pan gorączkę, to rozbij pan termometr”, niejako sugerując, że w ten sposób zniknie gorączka. Sternicy naszych finansów publicznych zdaje się wzięli tę metaforę zbyt dosłownie, i nie tyle rozbili termometr, co przesunęli na nim skalę w ten sposób, że oficjalny „deficyt budżetu państwa” od wielu lat jest już nic nie znaczącą liczbą, gdyż znaczna część wydatków i zadłużenia została umieszczona gdzie indziej: w funduszach okołobudżetowych – na przykład we wciąż istniejącym Funduszu Przeciwdziałania COVID-19, który w przyszłym roku wyemituje w naszym imieniu obligacje na 18,5 mld zł… To detal, natomiast sumarycznie, poza tak zwaną krajową definicją długu będzie rozlokowane ponad 500 mld złotych. To jest właśnie miara „przesunięcia skali termometru” – termometr krajowego długu (tzw. „państwowy dług publiczny”) powinien pokazywać to, co pokazuje tak zwana „definicja europejska” – czyli przekroczenie pułapu 60% PKB przez dług w tym roku. Dokładnie rzecz ujmując, ministerstwo finansów właśnie poinformowało, że będzie to 60,4% PKB na koniec 2025 – oraz prawie 67% na koniec przyszłego roku. Tymczasem „przesunięcie skali na termometrze” pozwala ministerstwu skonkludować plan budżetowy na rok przyszły w następujący sposób: „przewidywana relacja państwowego długu publicznego do PKB wyniesie 48,9% w 2025 r., a następnie wzrośnie do 53,8% w 2026 r., pozostając poniżej progu ostrożnościowego 55% określonego w ustawie o finansach publicznych”.
Przypomnijmy, że w Konstytucji mamy zakaz zadłużania powyżej 60% PKB, zaś ustawa o finansach publicznych przewiduje konieczność równoważenia budżetu „z roku na rok” gdyby do takiej sytuacji miało dojść. Z kolei aby nie fundować gospodarce i obywatelom „terapii szokowej”, którą niewątpliwie byłaby konieczność ścięcia wydatków (bądź podniesienia podatków o kilkaset miliardów z roku na rok – ustawa o finansach publicznych przewiduje progi ostrożnościowe, umieszczone wcześniej (55% PKB), które już mają skłaniać – a nawet wymuszać – działania nakierowane na to, aby nie zbliżyć się do 60% PKB.
Jeśli za „gorączkę finansów publicznych” przyjąć przekroczenie 60% PKB przez dług, a za „stan podgorączkowy” przekroczenie 55%, to już teraz jesteśmy w stanie podgorączkowym i powinniśmy zmniejszać wydatki (i/lub podnosić podatki) – a na koniec tego roku, zgodnie z oficjalną prognozą Ministerstwa Finansów – wejdziemy w „stan gorączkowy”. Czy podejmiemy działania? Czy zaczniemy oszczędzać? Czy może podniesiemy podatki? Nic z tych rzeczy, politycy przesunęli skalę na termometrze i niezależnie od barw politycznych zdają się udawać, że wszystko jest w porządku, że na wszystko nas stać i nic nie musimy robić. „Przesunięcie skali” – i komunikat jak wyżej, choć sensu stricte prawdziwy, to jednak jest oszukiwaniem społeczeństwa odnośnie rzeczywistego stanu rzeczy. Najgorsze, że wygląda na to, że chyba znaczna część klasy politycznej uwierzyła w to kłamstwo, żywi się nim na co dzień – i planuje nowe wydatki oraz weta do propozycji podwyżek podatków.
Gorzka prawda jest zdrowsza od słodkich iluzji – spójrzmy na realny stan finansów publicznych
Tak jak od przesunięcia skali na termometrze nie znika gorączka, tak od zmian definicji długu on nie staje się mniejszy, ani nie przestają działać zasady ekonomiczne. Jedną z konsekwencji nadmiernej emisji długu jest wysoka inflacja (tak zwany proces „monetyzacji długu”, szeroko opisany i dyskutowany w literaturze fachowej). Przypomnijmy, że skumulowana za lata 2020-2025 inflacja konsumencka wyniesie prawie równe 50%. Oznacza to, że za koszyk dóbr i usług, za który na koniec 1999 zapłacilibyśmy 100zł, na koniec tego roku trzeba będzie zapłacić 150zł. Wszyscy, którzy utrzymywali oszczędności w złotych doznali takiego (lub nieco mniejszego – lokaty bankowe tylko częściowo chroniły przed inflacją) uszczuplenia siły nabywczej PLN.
Szczególnie groźne i niepokojące jest to, że każdy kolejny rok wysokich deficytów przekłada się na „usypywanie coraz wyższej góry długu”. W przyszłym roku dług publiczny (liczony prawidłowo) ma urosnąć o kolejne 422 miliardy złotych (a więc w tempie szybszym niż 1 miliard dziennie), a na koniec roku sięgnie 2,8 biliona złotych (innymi słowy: dwa tysiące osiemset miliardów złotych). W 2027 roku z pewnością przekroczy 3 biliony złotych – przyjmijmy więc tę „okrągłą” liczbę do paru obliczeń, które uzmysłowią skalę problemu. W momencie pisania tego tekstu rentowność 5-letnich obligacji rządu polskiego, wyemitowanych w złotym, wynosi ok 4,90%, zaś obligacji 10-letnich ok 5,50%. Przyjmijmy dla prostoty wywodu – który jednak pokazuje skalę problemu i proporcje w sposób prawidłowy – wyjściową rentowność 5%. Dokładne liczby opisujące dług publiczny i koszty jego obsługi Ministerstwo Finansów opublikuje pod koniec miesiąca, natomiast ogólnie można przyjąć, że łączny koszt obsługi długu publicznego (szersza definicja) wyniesie w tym roku nieco ponad 100mld zł. W pierwszej połowie 2027 zadłużenie przekroczy 3 biliony złotych. Jeśli rentowności obligacji utrzymałyby się na obecnych poziomach, to od długu 3 bln 5% to jest 150 miliardów złotych. Takie będą koszty po jakimś czasie, gdyż część obligacji emitowana była z niższymi rentownościami. Ale z kolei jeśli rentowności by wzrosły (a są dość silne przesłanki makroekonomiczne aby tak właśnie zakładać: ciągła presja płacowa w całej EU, wynikająca ze starzenia się społeczeństw, presja na wzrost cen surowców i inne), to koszty obsługi długu będą wyższe. 6% od 3 bilionów to jest 180 miliardów złotych – a nikt nie może zagwarantować, że w ciągu paru lat rentowności obligacji nie wzrosną np. do 7% – a to już 210 miliardów kosztów obsługi długu. Dwa razy tyle, co dziś. Gdzie szukać tych dodatkowych ponad 100 miliardów – i to w ciągu paru lat? Albo inne pytanie, zanim rząd usypie „dla nas” (do spłaty) tę wielką górę długów: ile musiałyby wzrosnąć podatki, abyśmy przestali „usypywać górę długów”, aby w przyszłym roku nie urosła?
Na początku zaznaczę z pełną mocą, że to nie jest propozycja działania – tego typu działanie przyniosłoby znacznie więcej szkód niż pożytku. To jest eksperyment myślowy mający za zadanie ukazać, jak bardzo wydatki naszego państwa „rozjechały się” z wpływami do państwowej kiesy, jak wiele politycy porozdawali w ciężar zadłużenia nas wszystkich – i ile by nas kosztowało, gdybyśmy mieli za to płacić na bieżąco.
Zgodnie z oficjalną prognozą budżetową MF: (a) zadłużenie w przyszłym roku ma sumarycznie wzrosnąć o 422 mld zł, (b) planowane wpływy z PIT mają sumarycznie wynieść 225mld zł (32mld na poziom budżetu centralnego oraz 193mld dla jednostek samorządu terytorialnego). Gdyby chcieć tak bardzo zwiększyć podatek PIT (aby każdy obywatel na swojej kieszeni odczuł ciężar „prezentów”, które dostał od polityków), aby zadłużenie w ogóle nie wzrosło, to musielibyśmy uzyskać dodatkowe 422mld zł. Jeśli przy obecnych stawkach podatkowych wpływy wyniosą 225mld, a my potrzebujemy jeszcze 422mld, to znaczy, że stawki trzeba podnieść nie dwukrotnie (bo wtedy „dostaniemy” „tylko” kolejne 225mld) – ale trzykrotnie… Innymi słowy, zamiast stawki 12% mielibyśmy 36%, a zamiast stawki 32% – 96% (!). Tak, prawie 100%, dla tych, którzy teraz płacą 32%… Jeszcze raz podkreślam, że to nie jest propozycja działań, tylko ilustracja skali nierównowagi.
Skąd ona się wzięła i co z tym zrobić?
Płyniemy na górę lodową – czy musimy się z nią zderzyć? Zmiana musi zacząć się od zmiany myślenia
Jeśli mamy tak poważny problem, zastanówmy się, skąd on się wziął i od czego zacząć zmianę, aby z niego wyjść.
Jeśli spojrzeć na statystyki deficytu i zadłużenia, to pierwsza kadencja poprzedniego układu rządowego nie wygląda źle. Przez pierwsze lata pierwszej kadencji budżety miały relatywnie niewielkie deficyty – natomiast pierwszym dużym krokiem ku mega-deficytom było wprowadzenie programu „500+”. Początkowo od drugiego dziecka, ale potem już od pierwszego, dla wszystkich, a teraz to 800+. Demografia się nie poprawiła – a łączny koszt programu od jego początków do końca 2025 wyniesie prawie 400mld zł… Potem były kolejne „prezenty dla wyborców”: tak zwana „trzynasta” i „czternasta” emerytura (to nazwy „marketingowe” – te świadczenia nie mają nic wspólnego z ogólną filozofią systemu emerytalnego, są dodatkowymi wypłatami dla emerytów, wypłacanymi na mocy decyzji politycznych). W międzyczasie tak zwane „tarcze”, które w istocie były oszczędzaniem wyborcom (wszystkim: i biednym i bogatym) wyższych wydatków „teraz” – ale kosztem zadłużenia ich „na później”. Powstało coś w rodzaju doktryny „nic co dane nie zostanie odebrane” i politycy nawzajem przepytują się, czy aby przeciwnik polityczny nie zamierza dokonać zamachu na to „święte prawo”. Myślenie typu „jak nie obiecamy to nie wygramy” było bardzo widoczne w ostatniej kampanii parlamentarnej – suma obietnic wyborczych, skrupulatnie policzona przez jeden z portali internetowych – szła w setki miliardów złotych. Po wyborach zaś nie tylko nie dokonano żadnego zmniejszenia wydatków (chociażby ograniczenia beneficjentów 800+ do rzeczywiście biedniejszej części społeczeństwa), ale wygenerowano nowe: program „aktywny rodzic” to ponad 60 miliardów w perspektywie dekady, ale już np. niezależne oceny programu „renty wdowiej” mówią o koszcie ponad 20mld zł rocznie (!), kiedy już program zacznie w pełni działać… Wciąż jeszcze gdzieś cyrkuluje pomysł „kwoty wolnej 60 tys zł”, oficjalnej obietnicy jednej z partii koalicji rządowej – który to pomysł od początku był groteskowy: roczny koszt wyniósłby ok 50 mld zł…
Konkludując, można powiedzieć, że ta wielka góra długów, którą rządzący usypują dla swoich wyborców, jest wynikiem myślenia, które pojawiło się na początku obecnej dekady, a któremu to myśleniu bardzo sprzyjało otoczenie „kowidowe” – a które to myślenie zapuściło głębokie korzenie w zdecydowanej większości partii politycznych.
Aby nie zderzyć się z górą lodową długów, kosztów ich obsługi, aby nie płynąć na wody grożące poważnym kryzysem finansów publicznych, który z łatwością może rozlać się na kryzys bankowy (największymi posiadaczami obligacji rządowych są banki, gdyby te obligacje zaczęły tracić na wartości, banki byłyby poszkodowane, co mogłoby uruchomić kryzys bankowy) oraz na kryzys walutowy – trzeba zmienić myślenie. Trzeba społeczeństwu powiedzieć prawdę odnośnie stanu finansów publicznych, odnośnie „przesunięcia skali” na „termometrze długu”, odnośnie tego, że absolutnie nie stać nas na dalsze zwiększanie wydatków czy ograniczanie podatków – a wręcz przeciwnie, musimy ograniczyć wydatki zastanowić się nad podwyżkami podatków. Nie dlatego, że ktoś lubi wysokie podatki – ale dlatego, że brak działań teraz, szczególnie tych niepopularnych – będzie nas kosztować znacznie więcej, niż podjęcie tych działań.
dr Marcin Mrowiec, ekspert BCC ds. makroekonomii, minister gospodarki w Gospodarczym Gabinecie Cieni Business Centre Club, główny ekonomista Grant Thornton
